ՀՀ կառավարության կողմից 2021թ. մարտի 11-ին հաստատվել է Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին ՀՀ սահմանադրական օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին ՀՀ օրենքի նախագիծը, որով առաջարկվում է ուժը կորցրած ճանաչել նույն օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասը, որը սահմանում է, որ «յուրաքանչյուր տարի Պաշտպանի և նրա աշխատակազմի, ինչպես նաև Պաշտպանի՝ որպես կանխարգելման ազգային մեխանիզմի ֆինանսավորման համար պետական բյուջեով նախատեսված հատկացման չափը չի կարող պակաս լինել նախորդ տարվա պետական բյուջեով նախաետսված հատկացման չափից»:
Գործող օրենսդրական երաշխիքը արտացոլում է միջազգային լավագույն փորձն ու չափանիշները՝ երաշխավորելով ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի ֆինանսական կայունությունը և անկախությունը՝ որպես վերջինիս գործունեության արդյունավետության էական նախապայման:
Նման փոփոխությունն ակնհայտ հետընթաց է սահմանված չափանիշից և ենթադրում է ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմի ֆինանսավորման կայունության սկզբունքից հրաժարում՝ ՄԻՊ գրասենյակի բյուջետային հատկացումներն որոշակիորեն կախման մեջ դնելով օրվա քաղաքական իշխանությունների կամքից: Հետևաբար, առանց Մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության ֆինանսական կայունության և անկախության ապահովման օրենսդրական հստակ երաշխիքների նախատեսման, նման օրենսդրական փոփոխությունն ունակ է խաթարելու Մարդու իրավունքների պաշտպանի և նրա աշխատակազմի գործունեության անկախությունն ու արդյունավետությունը:
Մարդու իրավունքների պաշտպանի հաստատության անկախության երաշխիքներից է նաև ֆինանսական անկախությունը: Մասնավորապես, Մարդու իրավունքների ազգային ինստիտուտների կարգավիճակի վերաբերյալ ՄԱԿ սկզբունքները (Փարիզյան սկզբունքներ)[1] սահմանում են, որ մարդու իրավունքների ազգային հաստատությունը պետք է ունենա ենթակառուցվածքներ, որոնք ունակ են ապահովելու հաստատության գործունեության սահուն /անխափան/ իրականացումը, մասնավորապես՝ համապատասխան ֆինանսավորում: Ֆինանսավորման նպատակն է ապահովել հաստատությունն իր աշխատակազմով և տարածքով՝ ի ապահովումն հաստատության անկախության Կառավարությունից և ի բացառումն ֆինասնական վերահսկողության, որը կարող է ազդել հաստատության անկախության վրա:
ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի քարտուղարությամբ գործող Մարդու իրավունքների ազգային հաստատությունների համաշխարհային միավորման Հավատարմագրման ենթակոմիտեի կողմից մշակված Ընդհանուր դիտարկումները[2] ներառում են Փարիզյան սկզբունքների մեկնաբանությունները, որոնք բխեցվել են մարդու իրավունքների ազգային հաստատությունների հավատարմագրման բազմամյա գործընթացից:
Մեկնաբանելով Փարիզյան սկզբունքներով սահմանված «համարժեք ֆինանսավորման» պահանջը՝ ենթակոմիտեն նշել է, որ թեև այս սահմանումը մասնակիորեն պայմանավորվում է ներպետական ֆինանսական վիճակով, պետությունները պարտավորություն ունեն պաշտպանելու հասարակության ամենախոցելի խմբերին, որոնք հաճախ մարդու իրավունքների խախտումների զոհ են դառնում՝ նույնիսկ ռեսուրսների սուր սահմանափակումների դեպքում: Ենթակոմիտեն վստահ է, որ այնուամենայնիվ, հնարավոր է առանձնացնել Փարիզյան սկզբունքներով ամրագրված այս պահանջի առանձին ասպեկտներ, որոնք պետք է հաշվի առնվեն ցանկացած հատուկ իրավիճակում: Դրանք ներառում են.
Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վերաժողովի 1615(2003) հանձնարարականը Օմբուդսմանի հաստատությունների վերաբերյալ, սահմանում է, որ <ցանկացած Օմբուդսմանի հաստաւության արդյունավետ գործունեության համար էական է ունենալ երաշխավորված բավարար ռեսուրսներ հաստատության բոլոր պարտականությունների իրականացման համար>…: [3]
Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից ընդունված Օմբուդսմանի հաստատության պաշտպանության և խթանման վերաբերյալ սկզբունքները /Վենետիկյան սկզբունքներ/[4] սահմանում են, որ Օմբուդսմանի հաստատությունը պետք է ապահովված լինի բավարար և անկախ բյուջետային միջոցներով: Օրենքը պետք է նախատեսի, որ Օմբուդսմանի հաստատության բյուջետային հատկացումները պետք է համապատասխանեն հաստատության պարտականությունների և գործառույթների լիարժեք, անկախ և արդյունավետ իրականացման անհրաժեշտությանը: Բյուջեի հատկացումների շուրջ Օմբուդսմանը պետք է խորհրդակցվի և ներկայացնի բյուջեի նախագիծ: Հաստատված տարեկան բյուջեն չի կարող կրճատվել, եթե նման կրճատումները չեն վերաբերում այլ պետական հաստատությունների ևս:
Վենետիկի հանձնաժողովն իր մի շարք կարծիքներում անդրադարձել է Մարդու իրավունքների պաշտպանի հաստատությունների ֆինանսավորման և ֆինասնական անկախության ապահովման խնդրին: Օրինակ, Մոլդովայի Հանրապետության Մարդու իրավունքների հաստատության ֆինանսավորման վերաբերյալ կարծիքում Վենետիկի հանձնաժողովն ընդգծել է Օմբուդսմանի հաստատության ֆինանսական անկախությունը՝ ընդգծելով, որ օրենքը պետք է հստակորեն ամրագրի, որ բյուջետային հատկացումները պետք է բավարար լինեն հաստատության գործառույթների լիարժեք, անկախ և արդյունավետ իրականացման համար՝ հիմնված այնպիսի չափանիշների վրա, ինչպիսիք են, օրինակ, նախորդ տարվա ընթացքում հաստատության կողմից ստացված բողոքների քանակը:[5] Նույն կարծիքում Վենետիկի հանձնաժողովը բացասաբար է արձագանքել Մարդու իրավունքների հաստատության մասին օրենքում փոփոխություններին, որոնք կարող են առաջացնել հաստատության բյուջեի հնարավոր սահմանափակումներ՝ չբացառելով նաև կառավարության հնարավոր միջամտությունը հաստատությանը բյուջետային հատկացումների իրականացմանը: Վենետիկի հանձնաժողովը նման օրենսդրական փոփոխության նախագիծը գնահատել է որպես հետընթաց քայլ, քանի որ այն անհստակ էր, ընդհանուր հղում էր կատարում վերաբերելի օրենքներին և զրկում էր Օմբուդսմանին բյուջեի նախագիծ ներկայացնելու լիազորությունից:[6]
Ելնելով վերոգրյալ հիմնավորումներից՝ գտնում ենք, որ <<Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին>> ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 5-րդ մասով սահմանված երաշխիքը ենթակա է պահպանման:
Միաժամանակ, ՀՀ ֆինանսների նախարարության կողմից մատնանշված հնարավոր խնդիրը[7] կարող է լուծվել գործող կարգավորմամբ բացառություն սահմանելով. այն է՝ «երբ Պաշտպանի և նրա աշխատակազմի առաջիկա տարվա բյուջետային ֆինանսավորման հայտով ներկայացված բյուջետային հատկացման չափը պակաս է նախորդ տարվա պետական բյուջով նախատեսված հատկացման չափից»:
Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների ՀԿ
Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոն
Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ
Բաց հասարակության հիմնադրամներ-Հայաստան
Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամ
[1] ՄԱԿ Գլխավոր Ասամբելայի թիվ 48/134 բանաձև, ընդունված 1993թ. դեկտեմբերի 20-ին:
[2] Adopted by the GANHRI Bureau at its Meeting held in Geneva on 21 February 2018, GLOBAL ALLIANCE OF NATIONAL HUMAN RIGHTS INSTITUTIONS (GANHRI), General Observations of the Sub-Committee on Accreditation available at https://ganhri.org/accreditation/general-observations/
[3] http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17133&lang=en
[4] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2019)005-e
[5] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL(2017)041-e
[6] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL(2017)041-e Նույն մոտեցումը, և հատկապես Օմբուդսմանի կողմից իր բյուջեի նախագիծը ներկայացնելու լիազորություն նախատեսելու անհրաժեշտությունը Վենետիկի Հանձնաժողովը շեշտել է նաև այլ պետությունների օրենսդրության վերաբերյալ հայտնած կարծիքներում: Տես օրինակ, Ղազախստանի Օմբուդսմանի հաստատության առնչությամբ ռեֆորմի վերաբերյալ կարծիքը: Opinion on the possible reform of the Ombudsman Institution in Kazakhstan adopted by the Venice Commission at its 71st Plenary Session (Venice, 1-2 June 2007), CDL-AD(2007)020:
[7] https://minfin.am/hy/content/parzabanum_byujetayin_gortsyntac/#sthash.vCTaTqsf.guamIEN6.dpbs
«Տարբեր հարթակներից, միջազգային կառույցների գնահատման արդյունքում ընդհանուր առմամբ նույն պատկերին
«Փաստացի մեկ նամակի միջոցով կարևորագույն պաշտոններ զբաղեցնող անձինք իրենց լիազորությունները
«Մի վնասիր սկզբունքը կարևոր է։ Ոչ մեկս էլ չենք ուզում
«Ցավալի և մտահոգիչ է, որ Ադրբեջանը ծանուցել է Կարմիր Խաչի
